De Elspeter heide

Het zal velen bekend zijn dat er tijdens de Tweede Wereldoorlog een vliegveld in aanleg is geweest tussen Elspeet en Uddel. Maar er heeft zich hier meer afgespeeld. Zo zijn er lijnen zichtbaar die aangeven dat de Duitsers de heide hebben laten omploegen om vliegtuiglandingen tegen te gaan, en is er nog een krater zichtbaar waar een grote bominslag is geweest.

Locatie vliegveld

In 1935 werd er al over 3 locaties gesproken binnen de gemeente welke geschikt waren als zijnde vliegveld. In een krant van 7 december 1935 stond: “De heer Verschoor heeft gelezen, dat de Gemeente Apeldoorn met werklozen en Rijkssteun een vliegveld gaat aanleggen. Is er in die richting geen werkobject voor de Gemeente Ermelo ook? De voorzitter zal het nagaan. In onze Gemeente liggen drie terreinen, bestemd voor vliegveld: bij den fietsweg naar Stakenberg tusschen Elspeet en Uddel en te Ermelo in de hei, richting Groevenbeek, tusschen de straatweg en de spoorlijn. Aan het eene terrein moet meer gebeuren dan aan het andere.”

Omploegen

Op luchtfoto’s en topografische kaarten uit de Tweede Wereldoorlog is op de Elspeetse Heide een patroon zichtbaar van elkaar ‘loodrecht’ kruisende lijnen, die vrijwel vierkante vlakken vormen. Niet alleen op de Elspeetse Heide tussen Elspeet en Uddel zijn deze ‘ploegvoren’ aangebracht. In een oorlogsdagboek van 1941, dinsdag 4 maart staat: “Alle heidevelden op de Veluwe moeten worden omgeploegd om het landen van vijandelijke vliegtuigen zoveel mogelijk tegen te gaan. Zo moet een naburige landbouwer tussen Vierhouten en Elspeet door een heideveld van 800 ha iedere 200 meter een geul ploegen (idee van een dambord).”

Het citaat is afkomstig uit het oorlogsdagboek van Wim van Houtum. Hij was zoon van een papierfabrikant in Ughelen (bij Apeldoorn) en was negentien bij het uitbreken van de oorlog. Van Houtum hield dagelijks nauwgezet aantekeningen bij van de oorlogshandelingen en bewaarde in plakboeken ook krantenartikelen en pamfletten. Het dagboek beslaat vierduizend pagina’s met de hand geschreven tekst, verdeeld over vier boeken, en vormt een uniek document. Het dagboekfragment doet vermoeden dat de Duitsers simpelweg een boer opdracht gaven de heide te ploegen.

Ook op de hedendaagse luchtfoto’s zijn deze patronen nog steeds waarneembaar. Vreemd genoeg staan op sommige oude topografische kaarten wel de anti-landingsstrips op Elspeetse Heide aangegeven maar niet op de Vierhouterheide, terwijl daar ook dezelfde strepen zijn aangebracht. Waarom? Omdat er op de Elspeetse Heide verhoogde activiteit plaats vond?

Bomkrater

Op de heide is ook een bom gevallen. Voor zover bekend is deze op een zondagochtend rond 06.00 uur gevallen. Waarom deze bom gevallen is en of dit een bewuste actie was is niet bekend. Wel kunnen we de sporen van toen en nu nog steeds herkennen in het veld. Toendertijd heeft de bom een krater van ruim 7,5 meter doorsnede geslagen, en de krater is nu nog steeds meer dan 1 meter diep. Aangezien de bom tussen de 200 a 300 meter van de bestaande bebouwing is gevallen moet dit voor de bewoners, welke op zondagochtend hoogstwaarschijnlijk rond die tijd nog op bed lagen een verschrikkelijk dreun hebben gegeven.

Bombardement

Aan de Uddelerweg tussen Elspeet en Uddel werd op last van de Duitsers een vliegveld aangelegd. Daarvoor was in het kader van de arbeidsinzet een groot aantal arbeiders ingezet, die waren ondergebracht in het Doopsgezind Broederschapshuis. Een vliegveld was uiteraard een doelwit voor geallieerde jagers. Zo rond 13.15 uur verschenen vier tot zes Amerikaanse jagers boven de hei. Het waren waarschijnlijk dezelfde vliegtuigen die later op de middag in Nunspeet de vrachtauto van Geurt de Zwaan zouden beschieten.

Het was juist schafttijd en de arbeiders zaten in een keet te eten. Dat veroorzaakte bij de aanval een groot aantal slachtoffers. Acht arbeiders werden gedood. Dokter H. Th. van de Poll verleende met enkele verpleegsters hulp aan de gewonden. Dat waren er ook acht. Intussen bleven de vliegtuigen rondcirkelen boven het vliegveld. Daarom hielden de Elspeetse politieagenten, de opperwachtmeester Schaapman en wachtmeester Drenth passerende auto’s aan om de gewonden zo snel mogelijk af te voeren naar ziekenhuizen in Apeldoorn en Ermelo.

De namen van de gewonden werden opgegeven door de bedrijfsleider, Gijsbertus Versluis uit Loosdrecht. De doden werden overgebracht naar de Algemene Begraafplaats in Elspeet en na toestemming van de Officier van Justitie in Zutphen naar de eigen woonplaatsen in Utrecht en Hilversum. Identificatie was niet moeilijk, want iedereen had het persoonsbewijs in de zak. Vijf kwamen uit Utrecht en drie uit Hilversum.

De jongste was 32 jaar, de oudste 62. Uit Utrecht kwamen: Jan Pieter Gerard Elsing (32 jaar), Cornelis van Ewijk (36 jaar), Jan Gerritsen (35 jaar), Hendrikus van Hasselt (62 jaar) en Cornelis Wijje (48 jaar). Inwoners van Hilversum waren: Johan Lammertse (39 jaar), Willem Elias van der Vaarst (41 jaar) en Albertus Arnoldus Wouters (35 jaar). De andere arbeiders op het vliegveld hadden er genoeg van en gingen weg, een aantal vroeg bij de politie in Harderwijk onderdak.

De verdere aanleg van het vliegveld is kort daarna gestaakt. Wil je ook de locaties weten van alle andere His-story borden? [klik hier]